W przypadku wystąpienia zachowań agresywnych i przemocy w szkole istnieje konieczność wykorzystania różnorodnych form oddziaływania. Szereg z nich proponuje Jakub Kołodziejczyk, w swojej książce „Agresja i przemoc w szkole. Konstruowanie programu przeciwdziałania agresji i przemocy w szkole”. Przedstawia on między innymi scenariusze indywidualnych rozmów z agresorem i ofiarą oraz z całą klasą, które mają na celu samodzielne poszukiwanie przez nich akceptowanego społecznie sposobu rozwiązania sytuacji. Ponadto autor przedstawił opracowany przez siebie cykl zajęć edukacyjnych w klasach, poświęconych przeciwdziałaniu agresji i przemocy.
W tym miejscu przedstawione zostaną, opisane przez Jakuba Kołodziejczyka, dwie metody pracy z ofiarą, sprawcą/sprawcami przemocy oraz obserwatorami.
„Metoda wspólnej sprawy”
opracowana przez Anatola Pikasa, szwedzkiego psychologa z Uniwersytetu w Uppsali.
Zaczynamy od stwierdzenia faktu, że uczniowi X dzieje się krzywda.
Są trzy poziomy interwencji:
- Indywidualne rozmowy z każdym uczniem- sprawcami i ofiarą, (7-10 minut)
- Powtórne rozmowy z uczniami (3-4 minut)
- Spotkanie grupowe (ok. 30 minut)
Czasami trzeba powtórzyć pkt III
Przerwy między spotkaniami są nie dłuższe niż 2 tygodnie.
Poziom I
Ad. I. Rozmowy zaczynamy od przywódcy, potem sprawcy, na końcu- ofiara.
Przed rozmowami należy zebrać informacje o zajściach, w tym o ofierze (np. czy jest prowokacyjna?)
Pierwsze rozmowy odbywają się z każdą osobą po kolei. Należy zadbać o to, żeby uczniowie nie mieli możliwości razem komentować jej treści (np. jedna osoba po drugiej, w trakcie lekcji).
Ważne jest zapewnienie osobnego, spokojnego miejsca. Obie osoby siedzą. Gdy nauczyciel jest bardzo zły na uczniów, musi odczekać. Ważne jest zachowanie spokoju i neutralności.
Rozmowy i spotkania na w/w trzech poziomach musi prowadzić ta sama osoba.
Skrypt do rozmowy z uczniami stosującymi przemoc
- Słyszałem, że byłeś niemiły dla X. Opowiedz mi o tym. (Jeśli uczeń zaprzeczy- „tak, ale coś niemiłego przydarzyło się X- opowiedz mi o tym”
Wskazówki: słuchamy tego, co mówi uczeń, nie przerywamy, stosujemy aktywne słuchanie, parafrazowanie.
Zadajemy niewiele pytań.
Nie komentujemy, gdy uczeń usprawiedliwia swoje zachowanie.
Pracujemy w kierunku zrozumienia przez ucznia, że X-owi źle się dzieje w szkole.
- „Więc wygląda na to, że X-owi źle się dzieje w szkole?!”
Mówimy to stanowczo i z naciskiem.
Do tej pory uczeń powinien się z tym zgodzić.
Przechodzimy szybko dalej, mówiąc:
- „Rozumiem. Zastanawiam się, co mógłbyś zrobić, żeby pomóc X-owi w tej sytuacji?”
Wskazówki:
Czekamy, jakie rozwiązanie uczeń wymyśli.
Zachęcamy do wymyślenia czegokolwiek. Generalnie chwalimy za wszelkie próby znalezienia rozwiązań. Podkreślamy, że chodzi tylko o to by zmienić istniejącą sytuację.
Gdy pojawi się dobry pomysł, przechodzimy do kolejnego etapu.
- „ Doskonale. Wypróbuj to przez tydzień, potem spotkamy się jeszcze raz i zobaczymy jak Ci idzie. Do widzenia!”
Powtarzamy ten skrypt z każdym z uczniów, po kolei.
Gdy rozmowa nie przynosi pożądanych efektów, przerywamy ją. „W porządku. Na dzisiaj dosyć. Zobaczymy się…( dzień i godzina), lub – zapraszam na….”.
Problemy pojawiające się w czasie rozmów.
1. Uczeń zaprzecza, że X-owi źle się dzieje.
Mówimy, że wiemy, co widzieliśmy (bez powoływania się na zeznania ofiary), i że według nas, źle się dzieje i nie zgadzamy się na to.
2. Brak pomysłów na rozwiązanie sytuacji.
Czekamy w ciszy, potem możemy coś zasugerować, zawsze można zapytać- „Co Ty na to?- może masz lepszy pomysł”?, można wcześniej zapytać: „Mam pewien pomysł, czy chcesz go usłyszeć?”.
3. Uczeń nie chce nic mówić, milczy.
Czekamy w ciszy, aż zacznie. Jeśli po kilku minutach nic nie mówi, to odsyłamy go do klasy. „Wróć do klasy, spotkamy się – …dzień i godzina.” I tak, ewentualnie, parę razy.
4. Uczeń podaje rozwiązanie niedobre naszym zdaniem.
Nie odrzucamy go od razu. Raczej pytamy- „czy wtedy nie byłoby jednak… (tu podajemy naszą wątpliwość) itp. Jeśli uczeń upiera się przy rozwiązaniu i nie jest ono destrukcyjne dla pokrzywdzonego ucznia, raczej pozwalamy na nie i zgadzamy się. Po tygodniu- „ jak było”?
5. Obwinianie ofiary za jej prowokujące zachowania.
Nie zaprzeczamy uczuciom sprawców, nawet, gdy są wyraźnie negatywne. Podkreślamy stale, że ofiara źle się czuje w szkole, a zadaniem nauczyciela jest nie dopuszczać do tego (i jest to zasada dotycząca wszystkich), niezależnie od tego, kto jest winien. „Myślę raczej, co ty mógłbyś zrobić, niezależnie od tego, co zrobił X”.
Skrypt do rozmowy z ofiarą przemocy.
Ważne jest by rozeznać się, czy ofiara jest „klasyczna”, czy prowokująca.
Ofiara „ klasyczna” to często dzieci, które nie potrafią radzić sobie w sytuacjach społecznych, nadmiernie wrażliwe, zbyt poważne, z nadopiekuńczymi rodzicami, itp.
- „ Dzień dobry. Usiądź . Chcę porozmawiać, bo słyszałem, że przydarzyły Ci się niemiłe sytuacje”.
- „Wygląda na to, że masz tego dość”.
- „Czy uważasz, że jest coś, co mogłoby poprawić twoją sytuację?”
- „Dobrze, spróbujesz przez następny tydzień, a potem znów się spotkamy. Do zobaczenia”.
Gdy ofiara prowokuje to należy poprosić ucznia:
„Opowiedz mi więcej o tym, co się dzieje, jak to się wszystko zaczęło? Następnie zwracamy uwagę na rolę samej ofiary i dopiero potem przechodzimy do punktu 2-4.
Ogólnie sama rozmowa na pierwszym etapie, to sprowokowanie uczestników zajścia, do wymyślenia sposobów zapobiegania takim sytuacjom, bez obwiniania kogokolwiek. Od każdego rozmówcy odbieramy zgodę/obietnicę zastosowania swojego pomysłu na zmianę sytuacji i zastosowanie jej przez następny tydzień.
Poziom II
Po upływie 1- 2 tygodni, nauczyciel sprawdza, w ponownych rozmowach, jak uczniowie radzą sobie z realizacją postanowień z poprzednich spotkań. Nawet, jeśli nie realizują dokładnie tego, co postanowili, ale ofiara jest bezpieczna, to jest już pewien sukces.
Proponujemy jeszcze jedno spotkanie kontrolne, za następne 1-2 tygodnie. Jeśli zachowania przemocowe powtarzają się, powtarzamy rozmowy z I etapu i przedłużamy kontrakt o kolejne 1-2 tygodnie.
Poziom III
Organizujemy spotkania grupowe, które służą utrwaleniu i przedłużeniu procesu zmiany i ustaleniu wspólnej zgody na zmiany agresywnych zachowań. Najpierw organizujemy krótkie spotkania z ofiarą (ofiarami), by ustalić z nimi jakieś pozytywne obserwacje nt. zachowania agresorów.
Przygotowujemy w sali- krąg. „ Ofiara” siada przy drzwiach, przy nauczycielu.
Po kolei-chwalimy uczniów, zauważamy kiedy i jak dobrze sobie radzili.
Prosimy o propozycje, jak utrzymać na dłużej ten stan rzeczy.
Szukamy też pomysłów jak mają się zachować uczniowie, gdyby znów ktoś zaczął być agresywny.
Przedstawiamy krótko, ideę tolerancji, którą chcemy rozpowszechniać.
Możemy (ale niekoniecznie) zaproponować następne spotkanie za ok. 6 tygodni, żeby sprawdzić co się dzieje.
Nawet jeżeli kolejne spotkanie nie odbędzie się, sprawdzamy sytuację w klasie.
O podjętych działaniach można informować rodziców.
Metoda „ Bez obwiniania”
opracowana w 1992 r. przez B. Maines i G. Robinsona.
Jest podobna do Metody „ Wspólnej sprawy”.
Pod kierunkiem nauczyciela, uczniowie poszukują rozwiązań problemu przemocy w klasie.
Krok I
To rozmowa z ofiarą przemocy na temat sposobu, okoliczności dokuczania.
„W jaki sposób koledzy Ci dokuczają?”. Nie dopytujemy zbytnio o szczegóły, niech ofiara opowiada to, co chce.
Nie wyrażamy swoich opinii, czy ocen, nie szukamy przyczyn w ofierze- „Co zrobiłeś?”, ani w sprawcach. Informujemy, że postaramy się pomóc, poprzez stworzenie zespołu uczniów, którzy pomogą rozwiązać problem bez, (na tym etapie) wyciągania innych konsekwencji wobec sprawców.
Krok II
Organizujemy zespół uczniów, złożony z 6-8 osób, wśród których znajdą się przyjaciele/koledzy ofiary, świadkowie i agresorzy (minimum jeden).
Pokrzywdzony uczeń nie uczestniczy w spotkaniu. Na początku uczestnicy nie znają jego celu. W razie obaw, można dać gwarancje, że uczestnictwo w grupie, nikogo na nic nie narazi.
O celu spotkania informujemy po zebraniu się wszystkich uczestników.
„ Uczeń X, źle się czuje w szkole”. Podkreślamy, że zostali wybrani, jako zespół, który ma wymyśleć, jak mu pomóc. Nie pozwalamy na komentarze, docinki, odwoływanie się do przeszłości.
Krok III
Pytamy uczestników”: „Czy ktoś z Was, czuł się kiedyś nieszczęśliwy w szkole, dlatego, że mu dokuczano?”
Dopuszczamy możliwość opowiedzenia o tego rodzaju doświadczeniu w trzeciej osobie. Koncentrujemy się na uczuciach, jakich doznawali uczniowie. Staramy się wzbudzać empatię.
Podkreślamy, że X musi się czuć podobnie.
Krok IV
Stwierdzamy, że w szkole nikt nie powinien czuć się źle. Takiej zasady chcemy tu pilnować. Nie pozwalamy na oceny dogadywanie, kto, kiedy, komu dokuczał. Chcemy rozwiązać problem.
Krok V
Prośba o propozycje, ze strony członków zespołu, jak można zaradzić temu problemowi.
Generalnie, zbieramy jak najwięcej pomysłów. Nie krytykujemy, ewentualnie, dopytujemy. Nie akceptujemy tylko, pomysłów związanych z przemocą. Należy pomóc uczniom w poszukiwaniu pomysłów i stworzeniu planu pomocy. Np.: „ Y” zrobi to, a ktoś inny tamto, kolejni uczniowie będą uważać na… itp.”.
Plan musi zaakceptować cała grupa.
Krok VI
Dziękujemy grupie za przygotowanie planu. Umawiamy następne spotkanie za tydzień, by sprawdzić efekty działań uczniów.
Krok VII
W międzyczasie (po spotkaniu zespołu) rozmawiamy z ofiarą, wspierając ją i zachęcając do zauważenia i docenienia starań kolegów.
W czasie następnego spotkania zbieramy opinie nt. realizacji planu pomocy, chwalimy, wspieramy, dziękujemy, ewentualnie dyskutujemy weryfikację pomysłu.
Następnie spotykamy się jeszcze raz w zespole i potem, już tylko indywidualnie, wspieramy działania pojedynczych osób. Można- o ile uznamy, że może to mieć pozytywny wpływ- nagrodzić uczniów, którzy się zaangażowali w cały proces poprzez wręczenie im certyfikatów, listów pochwalnych do rodziców, przygotowanie jakiś przyjemności dla grupy itp.
Po każdym spotkaniu, dobrze jest poinformować o podjętych działaniach rodziców ofiary, dopytać ich o efekty i samopoczucie ich dziecka.
Ważne jest budowanie systemu wsparci i ochrony dla ofiar oraz czasami uruchomienie pomocy specjalistów- treningi asertywności i umiejętności społecznych, praca z rodzicami.
Opracowała Marta Babik-Królikowska
