Bardzo pomocna w tym zakresie jest książka Jakuba Kołodziejczyka „Agresja i przemoc w szkole. Konstruowanie programu przeciwdziałania agresji i przemocy w szkole”. Autor udostępnia wiedzę i doświadczenia dotyczące źródeł, mechanizmów i sposobów przeciwdziałania tym zjawiskom. Wymienia wskazówki pomagające w rozpoznaniu ofiar i ich prześladowców oraz opisuje techniki pracy z pojedynczym uczniem lub całą klasą. Ponadto autor przedstawia szereg możliwych do podjęcia przez szkołę działań mających na celu budowanie programu zapobiegania agresji i przemocy.
Jakub Kołodziejczyk różnicuje pojęcie agresji i przemocy. Według niego zachowania agresywne i przemoc to świadome i celowe zachowania fizyczne lub werbalne. Różnica dotyczy tego, że w przypadku przemocy, stosowana jest ona przez osobę/osoby posiadające przewagę fizyczną lub psychiczną wobec osoby słabszej. Tymczasem, zachowania agresywne obserwuje się u osób posiadających równowagę w zakresie sił i możliwości.
Cechy charakterystyczne dla zachowań przemocowych, to zazwyczaj ich cykliczność, chociaż mogą też być to pojedyncze zdarzenia. Są to najczęściej nieusprawiedliwione zachowania tj.: bicie, dokuczanie, czy zmuszanie innych do posłuszeństwa z tego powodu na przykład, że ktoś ma inny kolor włosów, inaczej się ubiera, jest chudy lub gruby, jest nieśmiały, jąka się itp. Może dochodzić do eskalacji przemocy, kiedy stanowi ona sposób na zaspokajanie potrzeb sprawcy, redukuje jego napięcie i sprawia mu przyjemność. Najczęściej też nie kończy się sama.
Dlatego tak ważne jest jak najwcześniejsze rozpoznanie, czy jakieś dziecko w klasie jest ofiarą przemocy rówieśniczej, zwłaszcza, że same dzieci niechętnie o tym mówią dorosłym. Przydatna jest obserwacja dziecka przez nauczycieli i rodziców, a następnie podjęcie kroków prowadzących do udzielenia mu pomocy.
Jak rozpoznać ofiary i sprawców przemocy.
Zanim przystąpi się do przejrzenia listy symptomów, warto zwrócić uwagę, że jedne z nich mają większe znaczenie, niż inne. Niektóre z nich, nazywane pierwszorzędnymi (zaznaczone wytłuszczonym drukiem), mają większe znaczenie z powodu bardziej bezpośredniego związku ze zjawiskiem przemocy. Inne, określane jako drugorzędne, mogą sygnalizować istnienie problemu, choć ich związek z przemocą nie musi być jednoznaczny i bezpośredni. Przy ocenie czynników drugorzędnych istotne jest branie pod uwagę częstotliwości ich występowania. Niektóre dzieci są ofiarami jedynie w pojedynczych lub nielicznych sytuacjach i wtedy nie można mówić, że stają się ofiarami przemocy. W przypadku występowania oznak drugorzędnych, należy być ostrożnym w wyciąganiu wniosków i ponownie przeanalizować całą sytuację.
W szkole:
Są przezywane, wyśmiewane, zastraszane, zmuszane do posłuszeństwa.
Są zaczepiane, popychane, szturchane.
Podczas kłótni, zaczepek, czy bójek reagują często płaczem, uciekają.
Często szukają swoich rzeczy, które są chowane lub niszczone.
Mają sińce, zniszczone lub brudne ubranie.
Przerwy spędzają same, nie są dopuszczane do grupy.
Często są wybierane jako ostatnie do pracy w grupach (np. do drużyn w grach zespołowych).
Są w szkole nieszczęśliwe.
Mają trudności w wypowiadaniu się na forum całej klasy (problemy z głośnymi wystąpieniami).
Zaczynają mieć kłopoty z nauką.
Spóźniają się do szkoły.
W domu:
Przychodzą do domu w podartych lub pobrudzonych ubraniach, mają zniszczone podręczniki.
Mają siniaki, zadrapania i tego faktu nie potrafią wyjaśnić w wiarygodny sposób.
Nie są odwiedzani przez kolegów, ani nie chodzą do ich domów.
Często nie mają żadnego przyjaciela, z którym mogli by spędzać wolny czas.
Nie lubią szkoły lub boją się do niej chodzić, z oporami wychodzą z domu do szkoły i ze szkoły często idą dłuższą drogą.
Mają kłopoty ze snem i koszmary senne, płaczą w nocy,
Maleje ich zainteresowanie szkołą, przynoszą coraz gorsze stopnie.
Proszą rodziców o pieniądze lub je kradną (by przypodobać się swoim prześladowcom).
Ogólna charakterystyka potencjalnych ofiar przemocy szkolnej.
Dzieci, które są ofiarami przemocy szkolnej charakteryzują się jedną lub kilkoma z podanych niżej cech ogólnych:
Potencjalne ofiary mogą być fizycznie słabsze od swoich rówieśników (dotyczy to zwłaszcza chłopców).
Boją się urazów fizycznych, dlatego unikają niebezpiecznych zabaw, niektórych sportów, bójek.
Są ostrożne, wrażliwe, ciche, wycofane z życia, mało aktywne, nieśmiałe, często płaczą.
Są niepewne, zalęknione, nieszczęśliwe, charakteryzują się niską samooceną, okazują swoją bezradność- są łatwym celem ataku.
Łatwiej nawiązują kontakty z dorosłymi, niż z rówieśnikami.
Mają trudności z występowaniem na forum.
Zauważenie kilku z wymienionych symptomów u dziecka, zwłaszcza pierwszorzędnych, oraz ich częste występowanie, należy potraktować poważnie. Jeśli dziecko rzeczywiście jest ofiarą przemocy, trzeba działać szybko i zdecydowanie. Ważne jest również rozpoznanie sprawcy lub sprawców przemocy.
Jak rozpoznać sprawcę przemocy.
W wielu sytuacjach rozpoznanie sprawcy przemocy jest łatwe, gdyż ich czyny są widoczne dla nauczycieli, w klasie, w trakcie przerw, czy na boisku. Jednak w niektórych przypadkach zaobserwowanie zachowań, w których stosowana jest przemoc, nie jest proste, zwłaszcza wówczas, gdy maja one miejsce poza kontrolą nauczyciela, a uczniowie- ofiary i świadkowie, z różnych powodów, nie chcą o tym mówić.
Cechy, które mogą być charakterystyczne dla uczniów stosujących przemoc:
Sprawcy często są silniejsi i sprawniejsi fizycznie, niż ich ofiary, lub są od nich starsi.
Widoczna jest ich potrzeba dominowania i podporządkowywania sobie innych i w tym celu wykorzystują swoją siłę fizyczną i groźby.
Są impulsywni, porywczy, często sfrustrowani, mają problemy z dostosowaniem się do ustalonych norm i reguł.
Są sfrustrowani i nieposłuszni. Agresję przejawiają również wobec dorosłych (choć niektórych starszych i silniejszych mogą się bać).
Cechuje ich niski poziom empatii, chcą mieć opinię „twardych”.
Często mają pozytywny obraz samego siebie, są pewni siebie.
Wcześnie łamią różne normy społeczne i prawne, często wpadają w „złe towarzystwo”.
Zwykle otaczają się grupką uczniów, w której zyskują popularność, im są starsi, tym grupka ta jest mniejsza.
W szkole podstawowej ich oceny mogą być różne, dobre lub złe. W klasach starszych mają oceny poniżej średniej i negatywny stosunek do szkoły.
Wpływ grupy na pojawianie się zachowań agresywnych i przemocy.
Wiele zachowań agresywnych, a szczególnie przemoc, związana jest z wpływem grupy rówieśniczej.
Dzieje się tak zwłaszcza wtedy, gdy w grupie występują normy przyzwalające na zachowania agresywne, czy je nagradzające. Dzieci mogą mieć skłonność do prześladowania innych uczniów ponieważ:
Powielają zachowania agresywne znaczących członków grupy, zwłaszcza tych, którzy są uważani za silnych i odważnych.
Odnoszą korzyść w postaci zdobywania popularności lub pozycji w grupie.
Zachowania agresywne nie spotykają się z negatywnymi konsekwencjami ze strony dorosłych.
Następuje dyfuzja odpowiedzialności (odpowiedzialność za zachowania agresywne rozkłada się na członków grupy, zmniejszając poczucie winy).
Prześladowanie trwające czas dłuższy, powoduje zmianę stosunku członków grupy do ofiary, która jest postrzegana jako mniej wartościowa, zasługująca na takie traktowanie.
W kolejnym artykule pt.: „Metody pracy w sytuacji przemocy używanej przez ucznia lub grupę uczniów”, przedstawione zostaną różne formy pomocy w sytuacji wystąpienia w klasie problemu przemocy rówieśniczej. Istotne jest bowiem jak najwcześniejsze zdiagnozowanie problemu i podjęcie działań służących jego zapobieganiu. Może to ograniczyć rozmiar destrukcyjnych konsekwencji dla ucznia będącego ofiarą przemocy oraz pozwoli na podjęcie korekcyjnych działań wobec jej sprawców.
Opracowała Marta Babik-Królikowska
